Trong tác phẩm đầu tay của mình – Nguồn gốc của Bi Kịch, Nietzsche đã giới thiệu hai biểu tượng: Apollo và Dionysus. Apollo là thần của ánh sáng, lý tính, cái đẹp, trật tự – thần mặt trời. Ngược lại, Dionysus là tượng trưng cho hỗn độn, vô trật tự, buông thả, ngẫu hứng, xuất thần – thần rượu. Theo Nietzsche, đời sống hợp bởi hai nguyên động lực đối kháng lẫn nhau tiêu biểu biểu ở hai thần thể này.

Nietzsche cho rằng nhân sinh quan lạc quan là nhân sinh quan thịnh hành và phổ quát trong văn hóa cổ Hy Lạp thời tiền Socrates ( tức là thời đại của Homer nói chung). Đó là quan niệm, theo tinh thần Apollo, rằng con người, cuộc sống và định mệnh của hắn nằm ở trong quyền lực của những nguyên động lực tăm tối (dark forces). Dù bị chi phối và điều khiển bởi những ác lực như thế, nhưng con người cổ đại Hy Lạp, bằng sự lý giải của lý tính, vẫn có thể duy trì cuộc sống lạc quan, yêu đời trước những nghịch cảnh của sự đau khổ.

Trước ngưỡng cửa của đền thờ Apollo tại Delphi, có ghi khắc hai phương châm: “hãy tự biết mình” và “hãy tiết độ”. Đây là hai kim chỉ nam để sống; để biết vai trò và bản chất của ta ở thân phận hữu tử làm người so ở vũ trụ trong tương quan với các thần thể bất tử; tức là đã mang kiếp làm người là phải chấp nhận tính hữu tử của mình; chấp nhận mọi khổ lụy, thử thách, hạn hữu và sự mong manh, dòn mỏng của kiếp người. Hãy lạc quan, bằng lòng và an phận với mọi gian khổ; phải sống tiết độ; tìm cách trốn tránh chúng chỉ là khổ lực hoài công, nếu không muốn nói là căn nguyên của bi quan, tuyệt vọng.

Theo Nietzsche, thái độ lạc quan như thế ở thời điểm trên đã bị gián đoạn do sự lưu nhập của những tư tưởng hay triết lý bi quan xuất phát từ phương Đông. Đó là tinh thần Dionysus xuất hiện, tương phản với bối cảnh lạc quan và tích cực của tâm thức Apollo. Thần Dionysus đã làm náo động và thức tỉnh Apollo bằng cách “lật tẩy”, hay “lột mặt nạ” trá hình của thái độ lạc quan, hời hợt và giả tạo ở trên. Sự thật đó vốn được che đậy bởi lý tính và lập luận: trên thực tế, cuộc đời đầy những nguy hiểm, bạo loạn. Silenus, tiểu thần của Dionysus, khi được vua Midas tra hỏi rằng điều gì là hạnh phúc nhất cho con người, đã miễn cưỡng trả lời:

Tại sao ngươi lại ép buộc ta phải nói một điều lợi ích nhất cho ngươi tức là tránh để không phải nghe ? Điều mà hạnh phúc nhất cho con người nhưng hoàn toàn bất khả thể: đừng có sinh ra trên đời này, không hiện hữu, không là gì cả. Tuy nhiên, điều kế đến cho ngươi là – hãy chết sớm thì càng tốt.

(BT 3, http://records.viu.ca/~johnstoi/Nietzsche/tragedy_all.htm , bản dịch Anh ngữ của Ian Johnston)

Với một não trạng như thế, người Hy Lạp đã hóa giải như thế nào ?

Nietzsche cho rằng người cổ đại Hy Lạp đã khai sinh ra thể loại bi kịch (tragedy) để dung hòa hai khuynh hướng đối cực này. Bi kịch, chẳng hạn như của Sophocles, Aeschylus v.v…là sự kết hợp hài hòa giữa hai nguyên động lực Apollo và Dionysus, cùng với âm nhạc phối hợp trong vở kịch. Âm nhạc, với Nietzsche, là “ngôn ngữ” phổ quát, trực cảm và truyền cảm có tác động đi thẳng vào tâm hồn con người mà ngôn ngữ bình thường không thể chuyển tải được như thế (Ngoài tựa đề của tác phẩm Nguồn gốc của Bi Kịch, Nietzsche lồng thêm với nó phụ đề Qua Tinh Thần của Âm nhạc. Nietzsche chịu nhiều ảnh hưởng của Shopenhauer về quan niệm mỹ học và âm nhạc như đã trình bày ở phần trên). Theo Nietzsche, chính những bi kịch này đã cứu thoát dân tộc và văn hoá Hy Lạp khỏi não trạng bi quan, phủ định đời sống của phong trào Dionysus; phục hưng tinh thần và thái độ lạc quan, yêu đời trở lại.

Mặt khác, Nietzsche qui trách rằng chính Socrates là người đã khai tử khuynh hướng nghệ thuật của thể loại bi kịch này.

Huyền thoại bi tráng (tragic myth) có nghĩa gì đối với dân tộc Hy Lạp ở thời đại vàng son, cực thịnh và can trường nhất ? Thế còn hiện tượng mãnh liệt của tinh thần Dionysys ? Và của những gì thoát thai từ đó – tính bi kịch ? Và để tương phản, ta nghĩ sao về sự kiện rằng ai đã hủy diệt nền bi kịch – đó là đạo lý, biện chứng pháp, sự mãn nguyện của Socrates và tư thái an nhiên tự tại nơi con người lý luận suông đó. Phải nghĩ thế nào về sự kiện đó ? Ắt chăng là chính chủ nghĩa Socrates là dấu chỉ của sự suy đồi, mục nát, bệnh hoạn, tan vỡ hỗn loạn của mọi bản năng ?

(BT 1, http://records.viu.ca/~johnstoi/Nietzsche/tragedy_all.htm , bản dịch Anh ngữ của Ian Johnston)

Nietzsche kết luận: Socrates là người đã giết chết nghệ thuật bi kịch. Đó chính là một Socrates, kẻ đã dùng lý tính để cổ vũ tinh thần tự chủ (self-control), sống tiết độ, kiềm chế mọi đam mê của con người mà Socrates coi là tiêu cực. Nói cách khác, Socrates đã hủy diệt mọi năng lực sáng tạo nghệ thuật, mọi nguồn cảm hứng văn nghệ đột khởi, và tiềm lực thăng tiến hóa của con người bằng bạo chúa của lý tính độc tôn.

Nietzsche có tham vọng muốn phục hưng thời kỳ vàng son của nền văn hóa cổ đại trên – biểu hiện qua nhạc kịch của Wagner. (Wagner là một trong số ít người đọc và tán đồng giải pháp âm nhạc của Shopenhauer ở trên nhằm xoa dịu nỗi khổ của con người).